Raj

Jaskinia składa się z trzech ciągów prawie równoległych korytarzy i sal połączonych w części północno-zachodniej Komorą Wstępną i Salą Studentów. Komora Wstępna ma około 20 m długości i 3-5 m szerokości.

Ciąg południowo-zachodni rozwinięty jest w formie największej w całej jaskini sali - Komory Złomisk, mającej około 30 m długości i 4-6 m szerokości. Wysokość Komory sięga 4 m. Północna część Komory Złomisk wypełniona jest oderwanymi od stropu dużymi blokami skalnymi, które tworzą górne piętro podniesione od 2 do 3 m ponad dno komory. Komora Złomisk połączona jest obecnie chodnikiem górniczym (długości 40 m) z Salą Kolumnową.

Ciąg środkowy jaskini, biegnący w przedłużeniu sztolni i tunelowego korytarza wejściowego, poprzez Salę Wysoką, Salę Stalaktytową i Salę Kolumnową, kończy się systemem zwężających się stopniowo szczelin, z których jedna nosi nazwę Korytarza Mleka Wapiennego. Ten główny ciąg jaskini ma około 58 m i szerokość średnią 4-6 m, rozszerzając się w salę o szerokości do 15 m i wysokości do 8 m (Sala Wysoka). Każda z sal ma mniejsze, krótkie boczne odgałęzienia, a sale: Stalaktytowa i Kolumnowa - dłuższe, ciasne korytarze szczelinowe o szerokości do około 0,5 m.

Północno-wschodni ciąg jaskini stanowi część Salki Studentów i niski Korytarz Niedostępny, liczące łącznie około 32 m długości oraz 1-3 m szerokości. Ten ostatni fragment jaskini Raj leży poza zasięgiem udostępnionej trasy turystycznej i traktowany jest jako jej część podlegająca ochronie ścisłej.

Jaskinia o typowym rozwinięciu poziomym, powstała w gruboławicowych wapieniach środkowodewońskich. Wapienie zapadające monoklinalnie na południe pod kątem 10-25° wykazują stromo ustawione spękania ciosowe o dominujących kierunkach: 140°, 112°, 83°, rzadziej 40°, 5°. Wzdłuż dwu pierwszych z wymienionych kierunków rozwinęły się ciągi korytarzy i sal jaskini.

Kształt korytarzy jaskini w jej wlotowej, północno-zachodniej części ma na ogół charakter tunelowy, natomiast w części południowo-wschodniej - szczelinowy, niekiedy o labiryntowym przebiegu. Tutaj też, w końcowej części jaskini stwierdzono istnienie trzech, bardzo ciasnych kominków i czterech studni krasowych. Jeden z tych kominków został w trakcie prac udostępniających poszerzony i pogłębiony od powierzchni jako szybik wentylacyjny i awaryjny.

Niezwykle atrakcyjną wizualnie osobliwością jaskini Raj jest bogata i różnorodna szata naciekowa rozwinięta zarówno na ścianach, stropie jak i dnie jaskini. Ze względu na bogactwo, różnorodność i rozmiary nacieków Raj, obok Jaskini Niedźwiedziej w Sudetach, należy do unikatowych w kraju obiektów krasowych. Dokładniej charakterystyka i geneza szaty naciekowej została przedstawiona w publikacjach R. Gradzińskiego i T. Wróblewskiego (1968, 1974). Aktualną inwentaryzację szaty naciekowej wykonali pracownicy i studenci Akademii Świętokrzyskiej pod kierownictwem M. Jóźwiaka (Pater, Wacławik, Gubała 2003). W całej jaskini występuje łącznie 47 518 form naciekowych i wszystkie nacieki zbudowane są z kalcytu. Najliczniej reprezentowane są grawitacyjne formy nacieków o rozwinięciu pionowym, wykształcone na stropie i ścianach prawie wszystkich pustek krasowych. Zdecydowanie dominują stalaktyty (soplowe, rurkowate, nieregularne) tworzące niekiedy niezwykłe zagęszczenie osobników, osiągające np. w Sali Stalaktytowej rekordową w kraju liczbę 100-200 sztuk na 1 m² powierzchni stropu. Długość stalaktytów wynosi przeciętnie 20-40 cm, maksymalnie 80 cm. Na stropie jaskini stwierdzono łącznie 47173 stalaktytów. Średnie ich zagęszczenie wynosi 82,5 szt/m². W przeciwieństwie do bogactwa stalaktytów znacznie mniej obserwuje się w jaskini form stalagmitowych na dnie jaskini. Na spągu o powierzchni 572 m² znajduje się 345 form naciekowych. Średnie zagęszczenie w części spągowej jaskini wynosi 0,6 szt/m². Tworzą one formy stożkowe i laskowe, niekiedy maczugowate i pagodowe. Stosunkowo nieliczne, choć bardzo efektowne są w tej jaskini formy nacieków słupowych (stalagnatowych). Spośród wszystkich nacieków na spągu jaskini największy obwód podstawy posiada stalagmit znajdujący się w Sali Wysokiej – 6,27 m. Najwyższy stalagnat o wysokości 1,95 m znajduje się również w Sali Wysokiej. Natomiast najwyższy stalagmit osiąga wysokość 77 cm i znajduje się w Sali Kolumnowej (Gradziński, Wróblewski 1968,1974; Pater, Wacławik, Gubała 2003; Górniak, Jóźwiak, Kasza, Urban 2006).

Na pochyłych stropach i ścianach jaskini występuje również duża różnorodność form nacieków spływowych w formie żeber, draperii i zasłon. Są one zazwyczaj pokryte małymi, młodszymi naciekami wełnistymi i warkoczowymi. Rzadziej spotykane, ale bardzo atrakcyjne są charakterystyczne nacieki grupowe. Należy do nich na przykład dwumetrowa kolumna pokryta naciekiem wełnistym w Sali Kolumnowej, "Pagoda" w Sali Stalaktytowej oraz "Harfa" w Komorze Złomisk.

inną interesującą formą nacieków jest tak zwane twarde mleko wapienne, które szczelną powłoką pokrywa strop i ściany Korytarza Mleka Wapiennego.

Unikatowe w skali krajowej a nawet światowej są niektóre nacieki wykształcone na dnie jaskini. Są to różne formy mis naciekowych, niekiedy kaskadowo ułożonych "pól ryżowych", agrawitacyjne nacieki kalafiorowate, groniaste i grzybkowe, a przede wszystkim luźne, konkrecyjne formy kuliste zwane pizoidami jaskiniowymi (perły jaskiniowe). Pizoidy osiągają w jaskini średnicę od kilku milimetrów do około 3 cm. Wypełniają misy naciekowe bądź też tworzą masowe nagromadzenia w formie pól pizoidów osiągających powierzchnię nawet do około 3 m². Takie unikatowe skupienia pizoidów powstały między innymi w Komorze Wstępnej, Sali Wysokiej i Sali Stalaktytowej.

Większość korytarzy i sal w jaskini wypełniona jest częściowo osadami gliniasto-gruzowo-mułkowymi i piaszczystymi, nagromadzonymi głównie wskutek przepływu wód. Miąższość tych osadów osiąga w korytarzu wejściowym 3,5 m, a w Komorze Wstępnej wypełniają one prawie połowę jej objętości. Wskutek tego poziom współczesnego dna jaskini osiąga wartości 250-252,5 m n.p.m., w stosunku do właściwego skalnego spągu jaskini położonego na wysokości od około 248 m do 251 m n.p.m.

Jaskinia cechuje się niewielką wymianą powietrza z atmosferą zewnętrzną. Zmiany temperatury są nieznaczne (w Komorze Wstępnej w latach 1965-1966 mieściły się w granicach 5,5-8° C), wilgotność zaś - bardzo wysoka (Wróblewski 1974, Wołoszyn 1977, Rubinowski 1977). Średnia roczna wartość temperatury z wielolecia 1996-2005 wyniosła 8,5° C, natomiast średnia wilgotność powietrza 95,1% (Jóźwiak, Górniak 2006). Po opadach na dnie powstają okresowe jeziorka. Obecnie istnieje możliwość chwilowych zmian mikroklimatu na dynamiczny za pośrednictwem szybika. Możliwość ta jest wykorzystywana w celach przewietrzania jaskini.

Flora jaskini ma obecnie charakter wtórny, stanowią ją glony, sinice i mchy rosnące w zasięgu światła lamp oświetleniowych a także korzenie drzew miejscami (Sala Kolumnowa) wnikające do jaskini (Rubinowski 1977).

Jaskinia była i jest środowiskiem życia wielu współczesnych zwierząt. Występują w niej nietoperze: nocek duży Myotis myotis (Borkhausen), nocek rudy Myotis daubentonii (Kuhl),nocek Natterera Myotis nattereri (Kuhl) i gacek brunatny Plecotus auritus (L.). W latach 1988-1992 obserwowano w jaskini od kilku do ponad 50 osobników tych zwierząt, lecz maksymalna liczba zimujących nietoperzy sięga około 200 szt. (A. Wąsikowski – mat. niepublik.). Kręgowce reprezentowane są również przez kunę domową Martes foina Erxl., obserwowaną od 1995 r. (Gubała 1996a). Ponadto spotyka się w niej liczne bezkręgowce: muchówki, chruściki z gatunku Stenophylax permistus McLach., pająki reprezentowane przez gatunki Meta menardi (Latr.) i Meta merianae (Scop.), a także ślimaki z rodzaju Oxychilus sp. Interesujące są subfosylne szczątki nietoperzy, wśród których oznaczono 4 gatunki tych zwierząt (Wołoszyn 1965a, 1966, 1994a,b, Gubała 1996b).

Podczas robót udostępniających jaskinię do zwiedzania turystycznego prowadzone były badania geologiczne, paleontologiczne i archeologiczne osadów jaskiniowych. Wyniki tych badań okazały się bardzo cenne dla nauki. Pozwoliły one odtworzyć zmiany warunków środowiska naturalnego i klimatu w okolicach jaskini w okresie młodszego plejstocenu (zlodowacenie północnopolskie) około 50.000 lat temu.

Badania litologiczno-petrograficzne T. Madeyskiej (1972, 1974) umożliwiły wyróżnienie w profilu osadów jaskiniowych w korytarzu i w Komorze Wstępnej 11 zróżnicowanych litologicznie warstw świadczących o zachodzących zmianach klimatycznych podczas ich sedymentacji. Badania kopalnych szczątów zwierzęcych zawartych w tych osadach, wykonane przez zespół specjalistów kierowany przez K. Kowalskiego (1972, 1974) w pełni potwierdziły zmiany klimatu oraz świata roślinnego i zwierzęcego w okolicach jaskini. W osadach jaskiniowych stwierdzono obecność kości i zębów dużych ssaków, między innymi niedźwiedzia jaskiniowego i brunatnego, mamuta, hieny jaskiniowej, nosorożca włochatego, piżmowoła, żubra pierwotnego, renifera, konia, lisa polarnego, a także liczne szczątki małych kręgowców, głównie gryzoni.

Pozostałości dwukrotnego pobytu człowieka paleolitycznego w jaskini były przedmiotem szczegółowych badań archeologicznych prowadzonych przez J. K. Kozłowskiego (1972, 1974) i M. Kaczanowską (1974). Z dolnego poziomu kulturowego w obrębie 4-tej warstwy osadów jaskiniowych zebrano 345 wyrobów, z których 65 stanowiły narzędzia krzemienne. W górnym poziomie kulturowym w obrębie 6-tej warstwy osadów jaskiniowych stwierdzono 288 wyrobów kamiennych, w tym 62 narzędzia krzemienne. W przewadze są to zgrzebła, a także drapacze, rylce, przekłuwacze, półtylczaki, kamienne rozcieracze i tłuczki.

            W obydwu poziomach kulturowych technika obróbki narzędzi nawiązuje do środkowopaleolitycznej kultury mustierskiej, grupy szarenckiej i znana jest z archeologicznych stanowisk jugosłowiańskich i węgierskich z dorzecza środkowego Dunaju. Znaleziska archeologiczne w jaskini Raj uznane zostały za najbardziej na północ wysunięte stanowisko jaskiniowe spośród znanych środkowoeuropejskich stanowisk kultury mustierskiej.

 

Podczas użytkowania jaskini wykonywane były badania mikroklimatyczne, hydrochemiczne (Rzepa 1981, 1983) i dotyczące ruchu turystycznego (Winiarski 1971, Rubinowski 1974a,b, 1977).

W 1994 r. na obszarze rezerwatu z inicjatywy A. Kowalkowskiego (1993) rozpoczęła działalność Stacja Geoekologiczna Świętokrzyskiego Monitoringu Zintegrowanego "Góra Malik" obsługiwana przez Instytut Geografii WSP w Kielcach (Jóźwiak, Kozłowski 1999).

W 1996 r. w ramach jej działalności M. Jóźwiak zapoczątkował badania monitoringowe mikroklimatu w oparciu o zainstalowane czujniki pozwalające na ciągłą, automatyczną rejestrację zmian temperatury i wilgotności powietrza we wnętrzu jaskini (Jóźwiak 1998; Jóźwiak, Kozłowski 1999; Jóźwiak 2002; Jóźwiak, Górniak 2006). W latach 2003-2005 pracownicy i studenci Akademii Świętokrzyskiej pod kierownictwem M. Jóźwiaka wykonali szczegółową inwentaryzację szaty naciekowej jaskini (Pater, Wacławik, Gubała 2003; Górniak, Jóźwiak, Kasza, Urban 2006).

Współczesne odkrycie jaskini nastąpiło przypadkowo w jesieni 1963 r. podczas pozyskiwania kamienia budowlanego przez okolicznych mieszkańców (F. Wawrzeńczyka i J. Kopcia). We wrześniu 1964 r. nauczycielka M. Boczarowa i uczniowie B. Bałdun, Z. Bochajewski, W. Łucki, i W. Pucek z Technikum Geologicznego w Krakowie odszukali jaskinię, nadali jej nazwę i oficjalnie powiadomili o odkryciu (Boczarowa 1965). Niektóre fragmenty jaskini odkrył T. Wróblewski (Salka Studentów - grudzień 1965 r., Korytarz Niedostępny - kwiecień 1966 r.). Po ukazaniu się w czerwcu 1965 r. informacji o odkryciu w prasie lokalnej rozpoczęła się dewastacja jaskini. Kratę w Wejściu Odkrywców (otwór 2) założono 10.07.1965 r. (Rubinowski 1974a, Rubinowski, Wróblewski 1972, 1976, 1986). Od 1965 r. społeczną opiekę nad jaskinią, we współpracy z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody w Kielcach, objęli pracownicy Świętokrzyskiego Oddziału IG - Z. Rubinowski i T. Wróblewski, którzy prowadzili jej dokumentowanie, badanie i popularyzację. Następnie wraz z S. Kozłowskim - reprezentującym Państwową Radę Ochrony Przyrody - rozpoczęli działania zmierzające do jej ochrony prawnej i udostępnienia dla zwiedzania turystycznego (stanowisko archeologiczne - 8.05.1967 r., rezerwat przyrody - 5.10.1968 r.). Pierwszą osnowę geodezyjną dla planu jaskini wykonali w 1965 r.członkowie Naukowego Koła Geodetów przy AGH w Krakowie, a plan jaskini uwzględniający skartowanie szaty naciekowej na jej spągu wykonał w 1966 r. T. Wróblewski. Pierwszy w kraju kompleksowy projekt adaptacji i udostępnienia turystycznego jaskini opracowany został przez zespół pod kierownictwem Z. Rubinowskiego w 1966 r. Po jego zaakceptowaniu przez Komisję Ochrony Zasobów Przyrody Nieożywionej PROP w 1967 r. przystąpiono do realizacji robót. Zostały one sfinansowane z funduszy centralnych inwestycji turystycznych GKKFiT. Inwestorem został Wojewódzki Ośrodek Sportu, Rekreacji i Turystyki w Kielcach, który następnie w 1972 r. rozpoczął turystyczne użytkowanie tego rezerwatu.
Prace urządzeniowo-adaptacyjne trwały 5 lat (1967-1972). Wraz z nimi trwały badania naukowe osadów jaskiniowych. W tym czasie wykonano w jaskini sztolnię wejściową o długości 21 m, szybik górniczy o głębokości 12 m, chodnik górniczy o długości 40 m, wykopy w osadach jaskiniowych, mostek w Sali Kolumnowej oraz obudowanie i zabezpieczenie górnicze osłabionych fragmentów chodników, sal i wykopów, zainstalowano oświetlenie elektryczne, instalacje nawadniające i odwadniające jaskinię. W pobliżu wejścia do jaskini zbudowano pawilon gospodarczy zawierający salę z ekspozycją muzealną, drogę dojazdową z parkingiem samochodowym. Uroczyste otwarcie jaskini nastąpiło w dniu 9 czerwca 1972 r., w ramach obchodów X Jubileuszowego Sympozjum Speleologicznego w Górach Świętokrzyskich.
Od otwarcia jaskini w 1972 r. rezerwat przyrody "Jaskinia Raj" jest użytkowany turystycznie pod nadzorem Regionalnego Konserwatora Przyrody w Kielcach, którego wspomaga Naukowy Komitet Opiekuńczy Rezerwatu "Jaskinia Raj" powołany przez Prezydium PROP (od 1995 r. przewodniczy mu T. Wróblewski). Sposób użytkowania jaskini określa szczegółowy regulamin.

Dokumentację jaskini sporządził w 1996 r. Z. Rubinowski. Lokalizację otworu jaskini wykonał 30.11.2008 r. A. Kasza przy pomocy odbiornika GPS Map60CSx. Zaktualizował A. Kasza w 2009 r.
Plan opracował (na podstawie osnowy geodezyjnej wykonanej przez Koło Naukowe Geodetów Studentów AGH w Krakowie w 1965 r.) w 1971 r. i uzupełnił w 1996 r.
T. Wróblewski.

Boczarowa M. 1965 (odkrycie, opis); Fijałkowscy E. i J. 1965 (pierwsza wiadomość o odkryciu w prasie lokalnej); Kowalski K. 1965 (fauna); Wołoszyn B.W. 1965a (odkrycie, opis); Wołoszyn B.W., Wójcik Z. 1965 (wzmianka o odkryciu); Majchert H. 1966 (odkrycie); Wołoszyn B.W. 1966 (odkrycie, opis, schematyczny plan, fauna); Wójcik Z. 1966 (wartości, zniszczenie, ochrona); Wróblewski T. 1966 (opis, szata naciekowa); Gradziński R. 1967 (zniszczenie szaty naciekowej, ochrona); Kowalczewski S. 1967 (ochrona); Massalski E. 1967 (opis); Rubinowski Z., Wróblewski T. 1967 (opis); Wróblewski T. 1967 (badania naukowe); Gradziński R., Wróblewski T. 1968 (szata naciekowa); Rubinowski Z., Wróblewski T. 1968 (krótki opis); Wróblewski T. 1968 (badania naukowe); Wróblewski T., Rubinowski Z. 1968 (badania naukowe, polemika); Kozłowski J. 1969 (badania archeologiczne); Winiarski T. 1971 (ochrona, udostępnienie); Wódkowski A. 1871 (wzmianka - fauna kopalna); Gradziński 1972 (udostępnienie); Kowalski K. 1972 (fauna kopalna); Kowalski K., Kozłowski J., Madeyska T. 1972 (wyniki badań geologicznych, paleontologicznych i archeologicznych); Kozłowski J. 1972 (badania archeologiczne); Madeyska T. 1972 (badania geologiczne namuliska); Rubinowski Z., Wróblewski T. 1972 (odkrycie, badania, opis); Wróblewski T. 1972a (krótki opis); Wróblewski T. 1972b (badania naukowe); Jankowski A., Sadowski W. 1973 (wzmianki, ochrona); Głazek J., Markowicz-Łohinowicz M. 1974 (hydrogeologia); Gradziński R., Wróblewski T. 1974 (geneza, opis, szata naciekowa); Kaczanowska M. 1974 (badania archeologiczne); Kowalski K. 1974 (fauna kopalna); Kozłowski J. 1974 (interpretacja badań archeologicznych); Kozłowski S. 1974 (ochrona); Lindner L., Braun J.J. 1974 (sytuacja geomorfologiczna i rozwój jaskini); Madeyska T. 1974 (badania geologiczne namuliska); Rubinowski Z. 1974a (otwarcie trasy turystycznej, sesja); Rubinowski Z. 1974b (odkrycie, ochrona, udostępnienie); Rubinowski Z. 1974c (udostępnienie turystyczne); Rubinowski Z. 1974d (dyskusja na sesji dotyczącej jaskini); Wróblewski T. 1974 (mikroklimat); Alexandrowicz Z., Drzał M., Kozłowski S. 1975 (opis, plan, ochrona); Rubinowski Z. 1975 (ochrona, udostępnienie); Kowalski K. 1976 (fauna kopalna); Rubinowski Z. 1976 (wzmianka); Rubinowski Z., Wróblewski T. 1976 (popularny opis, wyniki badań); Siedlecka W., Micuła G. 1976 (opis, plan); Wójcik Z. 1976a (ochrona); Rubinowski Z. 1977 (turystyka w jaskini, zniszczenia); Wołoszyn B.W. 1977 (mikroklimat); Wróblewski T. 1977 (krótki opis, plan, wyniki badań); Rubinowski Z., Wójcik Z. 1978 (ochrona); Pilichowie M. i P. 1979 (popularny opis); Rzepa C. 1981 (hydrogeologia, zanieczyszczenie wód); Mizerski W. 1982 (opis, plan); Ruprecht A. 1983 79 (nietoperze); Rzepa C. 1983 (hydrogeologia, zanieczyszczenie wód); Rubinowski Z., Wróblewski T. 1986 (popularny opis, wyniki badań); Wiśniewski W. 1989 (wielkość); Urban J. 1990 (wartości naukowe, ochrona); Alexandrowicz Z., Kućmierz A., Urban J., Otęska-Budzyn J. 1992 (waloryzacja, ochrona, muzeum); Wołoszyn B.W. 1992 (subfosylne szczątki nietoperzy); Kowalkowski A. 1993 (monitoring środowiska); Wołoszyn B.W. 1994a (nietoperze); Wołoszyn B.W. 1994b (nietoperze); Przyroda. 1995 (rezerwat); Gubała J. 1996a (fauna); Gubała J. 1996b, 21-22 (nietoperze); Gubała J., Kasza A., Urban J. 1996 (wielkość); Rubinowski Z., Wróblewski T. 1996a (ochrona, monitoring środowiska); Rubinowski Z., Wróblewski T. 1996b (wartości naukowe, ochrona); Jaskinie Regionu Świętokrzyskiego 1996 (dokumentacja, plan); Wróblewscy T. i E. 1996 (krótki opis , lokalizacja na mapie); Gradziński M. 1997 (długość-wzmianka); Jóźwiak M.1997 (mikroklimat); Jóźwiak M., Skrzypczak A. 1997 (mikroklimat); Urban J., Gubała J., Kasza A. 1997a (wzmianki); Urban J., Gubała J., Kasza A. 1997b (ochrona wzmianka); Wiśniewski W.W. 1997 (wzmianka); Jóźwiak M.1998 (zmiany temperatury); Jóźwiak M., Kozłowski R. 1999 (monitoring środowiska); Pulina M. 1999 (wzmianki); Paszkowski M. 2000wkładka (opis, plan, fotografie); Wróblewski T. 2000 (opis rezerwatu); Paszkowski M. 2001wkładka (opis, plan, fotografie); Jóźwiak M. 2002 (zmiany temperatury); W.W.W. 2002 (nowa ekspozycja muzealna); Pater Ł., Wacławik Ł., Gubała J. 2003 (nowe badania szaty naciekowej); Urban 2004a (wzmianka); Urban J. 2004b (wzmianka);Urban J., Wróblewski T. 2004 (wzmianka); Gradziński M. 2005 (długość- wzmianka); Urban J. 2005c (wzmianka); Alexandrowicz Z. 2006 (znaczenie naukowe); Górniak M., Jóźwiak M., Kasza A., Urban J. 2006 (opis, nowe badania naukowe); Jóźwiak M., Górniak M. 2006 (mikroklimat); Urban J. 2006 (wzmianka); Urban J., Kasza A. 2006 (wzmianka); Górniak M., Hałka Ł., Pieńkowski Ł. 2007 (opis niedostępnych partii jaskini); Górniak M., Hałka Ł., Pieńkowski Ł., Wesołowski W. 2007 (wrażenia estetyczne); Obiekty przyrody nieożywionej w Kieleckim Obszarze Metropolitalnym 2007 (opis, wykorzystanie w geoturystyce); Nadachowski A., Lipecki G., Stefaniak K., Lorenc M., Wojtal P. 2008 (datowanie kości niedźwiedzia jaskiniowego); Urban J., Gągol J. 2008 (opis, fotografia).

(brak informacji o źródłach)

Jerzy Grodzicki

Jan Urban | Andrzej Kasza