Jaskinia Kryształowa

Właściwy otwór jaskini znajduje się pod olbrzymią wantą w dnie wspomnianego wyrobiska. Schodzimy do niego około 3 m gł. ciasną szczeliną pomiędzy ścianą skalną a wantą. Dość często jest on blokowany przez gruz osypujący się spod wanty. Samo wejście, o wymiarach 0,3x0,5 m i półkolistym przekroju, na odcinku pierwszego metra jest dość uciążliwe w trakcie pokonywania.

Po pokonaniu przewężenia przechodzimy do korytarza o trójkątnym przekroju i wymiarach 0,5-1 m szerokości i do 1,5 m wysokości Jego dno pokryte jest humusem wymieszanym z materiałem gliniastym i drobnym gruzem. Na ścianach widoczne są częściowo zwietrzałe nacieki wełniste i żebra. Po 4 m korytarz rozszerza się do 2 m, przy wysokości 1,2-2 m. W lewo pod górę odchodzi 2 m długości odnoga, a w prawo przez niski (0,6x0,8 m) przełaz docieramy do niskiej (1 m wys.) komórki o wymiarach 3,5x2,5 m. Jej dno zasłane jest rumoszem. W stropie przejścia do niej znajduje się niewielki kocioł wirowy, wypełniony częściowo zrekrystalizowanymi kryształami kalcytu. Z komórki w kier. wschodnim odchodzi jeszcze jeden ciasny (0,4x0,7 m), 2,5-metrowy korytarzyk, łączący się z głównym ciągiem jaskini. Od skrzyżowania, główny korytarz (szerokości 1,5-2,5 m, wysokości 1,4-2 m) kontynuuje się ku SE na długości 8 m. Jego lewą ścianę stanowi obszerna, opadająca ku spągowi półka, utworzona z materiału gliniastego wymieszanego z lessem i drobnoziarnistym piaskiem. Ten sam rodzaj namuliska wypełnia spąg korytarza.

Po 8 m dochodzimy do skrzyżowania kilku korytarzy zwanego Rozdrożem. W lewo, ku północy odchodzi lekko opadający korytarzyk (szerokości 0,5-0,9 m, wysokości 0,7 m) o dnie zasłanym rumoszem. W prawo widnieje przejście do dalszych partii jaskini, przesłonięte wiszącą wantą o wymiarach 2x0,6x0,8 m. W kier. wschodnim od Rozdroża biegną dwa korytarze – pierwszy z prawej, ciasny i meandrujący, opada w dół, by po 5 m połączyć się głębiej z ciągiem głównym. Ma on w trójkątnym przekroju wymiary 0,4-0,9 m szerokości i do 1 m wysokości. Dno pokrywa namulisko gliniaste. Główny ciąg jaskini to równoległy do poprzedniego, regularnie myty 7-metrowy korytarz (szerokości 0,7-1 m., wysokości 0,5-1 m), lekko opadający w dół. W połowie długości skręca on na południe. Jego dno wypełnia namulisko gliniaste. Na jego początku, z lewej strony widoczne są resztki mis naciekowych utworzonych na masywnej polewie kalcytowej, natomiast na końcu, z obu stron korytarza zaobserwować można pozostałości grubej, prawie półmetrowej polewy kalcytowej ze śladami otworów wiertniczych. Korytarz ten doprowadza do kolejnego skrzyżowania. W prawo, ponad 1,2-metrowym progiem biegnie w kierunku Rozdroża wspomniany wcześniej ciasny meander, natomiast w lewo ku SE kontynuuje się 7-metrowy korytarz (szerokości 1m., wysokości 0,5-0,8 m) o dnie całkowicie zasłanym rumoszem. Przy końcu, na wprost i z prawej strony, otwierają się szczeliny nie do przejścia. W korytarzu tym, w kilku miejscach występują częściowo zniszczone stalaktyty, draperie, żebra i grzybki. Główny korytarz od skrzyżowania biegnie ku S i po około 9 m wypada w największej komorze jaskini zwaną Salą Złomisk. Na odcinku tym korytarz ma przekrój owalny o szerokości 0,5-1 m i wysokości 0,9-1,2 m. Na trzecim metrze od skrzyżowania, w obie strony odchodzą krótkie, metrowe wnęki. W lewej, oprócz wyeksploatowanej w spągu grubej polewy kalcytowej, widoczne są w stropie niewielkie draperie oraz heliktyty.

Komora Złomisk posiada nieregularny kształt i wymiary po najdłuższych przekątnych 8x5 m. Jej dno pokryte jest całkowicie wantami i grubym rumoszem. W stropie północno-wschodniej części komory widnieją drobne , aktualnie tworzące się makarony, natomiast w jej południowej stronie fragment złomisk pokryty jest grubą warstwą polewy z zaczątkami stalagmitów. Nad polewą, w stropie znajdują się liczne stalaktyty, w znacznej części zniszczone. W centralnej części komory, w zawalisku otwiera się 5 m gł. szczelina doprowadzająca do niższego poziomu, który tworzy częściowo zawaliskowy korytarz długości 8 m, przedzielony w środkowej części zaciskiem. W północno-zachodniej stronie komory widnieje wejście do korytarza równoległego do głównego ciągu jaskini. Ma on szerokości 0,6-1,1 m i wysokości 0,7-0,9 m, kończy się zawaliskiem. W jego środkowej części, z prawej strony znajduje się ciasne przejście, za którym w lewo kontynuuje się inny ciąg jaskini. Początkowo jest to 4 m długości korytarzyk, niski (0,5-0,8 m) o szerokości 0,5-1,2 m. We wnęce z lewej strony widoczne są zwietrzałe stalaktyty i żebra. Dno korytarzyka wypełnia namulisko gliniaste, pokryte częściowo rumoszem. Korytarzyk doprowadza do półkolistej w przekroju komory o długości 6 m, szerokości 1-2,5 m i wysokości 0,8-1,5 m. Jej dno opada nieco w kier. zachodnim a wypełnia je namulisko gliniaste pokryte kamieniami. Z komory tej, w kierunku północnym przechodzimy do 5-metrowego korytarza, doprowadzającego przez wiszącą wantę z powrotem do Rozdroża. Korytarz ten, początkowo w formie krótkiego, opadającego meanderka (0,7-0,9 m) rozszerza się dalej do 1,5 m, przy wysokości do 1,4 m. W połowie jego długości, z lewej strony znajduje się przejście do niskiej komory, zwanej Pod Stemplem. Ma ona wymiary 5x2,5 m, przy wysokości 0,8-1,4 m. Jej północna strona zamknięta jest blokami skalnymi. Dno komory wypełnia namulisko gliniaste pokryte lokalnie gruzem. Strop w kilku miejscach podparty jest przegniłymi, drewnianymi stemplami.

Jaskinia rozwinęła się w wapieniach górnojurajskich na sieci krzyżujących się spękań o generalnym biegu NW-SE i NNE-SSW, dzięki czemu posiada charakter labiryntowy. Większość próżni powstała w warunkach freatycznych, w bezpośrednim sąsiedztwie bazy erozyjnej związanej z najmłodszym poziomem genetycznym doliny. Po obniżeniu się bazy erozyjnej obszerniejsze fragmenty jaskini ukształtowane zostały przez wody swobodnie płynące. Najniższe partie, poniżej Sali Złomisk, modelowane były wtórnie przez wody stagnujące, które wytworzyły na ścianach formy gąbczaste. Prawdopodobnie wody stagnujące lub wolno płynące przez pewien czas wypełniały jaskinię całkowicie, rekrystalizując w wielu miejscach wcześniej powstałe nacieki. Rejony Sali Złomisk i Komory pod Stemplem mają charakter zawaliskowy, w drugim przypadku związany z działalnością człowieka – prawdopodobnie na skutek eksploatacji szpatu przy pomocy robót strzałowych naruszona została stabilność skał.

Florę przy otworze reprezentują mchy i wątrobowce oraz skąpe ilości zanokcic skalnych Asplenium trichomanes.

W jaskini nielicznie zimują nietoperze. W styczniu 2001 obserwowano nocka Natterera Myotis nattereri (1 os.), nocka dużego Myotis myotis (3 os.) i podkowca małego Rhinolophus hipposideros (2 os.). Rok później, w lutym 2002 r. w jaskini zimowały nietoperze: nocek rudy Myotis daubentonii (1 osobnik w bocznej komorze za pierwszym skrzyżowaniem), nocek duży Myotis myotis (1 osobnik na Rozdrożu) oraz podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (1 osobnik w następnym skrzyżowaniu za Rozdrożem - gatunek ten był regularnie obserwowany także w lutym 1989, 1990, 1991, 1992 r.).